Vrije wil en hagelslag

vrijdag 17 juni 2011

Bent u zo iemand die uren in een supermarkt door kan brengen, omdat u niet kunt kiezen welke hagelslag u op uw brood wilt strooien, om van de vele verschillende soorten brood en boter met meer of minder granen, verzadigde en onverzadigde vetten en belangrijke bouwstoffen voor uw kinderen nog maar niet te spreken? Gruwt u dat moment, eens in de twee jaar, vlak voordat uw mobiele telefoon abonnement afloopt? Maakt u ook meer kilometers aan proefritjes dan u in de uiteindelijk via al dan niet met een van de vele afbetaalconstructies aangeschafte auto aflegt?

Keuzevrijheid is een groot goed dat wij met man en macht verdedigen. De graven die onze Westerse keuzevrijheid heeft gegraven zijn reeds bestemmingen voor middelbare school excursies; in andere gebieden worden tot op de dag van vandaag massaal levens in de waagschaal geplaatst met zicht op dit Westerse ideaal. Ondertussen breken filosofen zich het hoofd over de vraag of die vrije wil eigenlijk wel bestaat.

Aanhangers van het determinisme vergelijken ons met stenen die een berg af rollen. Die stenen kiezen het pad van de minste weerstand. Ze hebben geen keuze, geen vrije wil. Wat de mens onderscheidt van een steen is dat de mens zich bewust is van wat hem overkomt. Wij ervaren dat bewustzijn als iets dat ons in staat stelt om vrije keuzes te maken, maar volgens deterministen denken we alleen dat we die vrijheid hebben. Vrije wil is volgens hen een illusie die wordt voortgebracht door ons bewustzijn. Als we die illusie niet zouden hebben, dan zouden we immers ervaren dat alles wat we doen volledig door externe factoren wordt bepaald en daar zou je toch gek van worden? Dus als steen bewustzijn zou bezitten, dan zou hij denken dat hij van de berg af wil rollen, dat het zijn eigen keuze was.

We geloven misschien dat het gedrag van een steen deterministisch is, omdat we met behulp van natuurkundige wetten kunnen voorspellen welk pad een steen naar beneden aflegt. Maar menselijk gedrag kunnen we niet voorspellen. Althans niet beter dan het weer. Want volledig willekeurig is ons handelen nu ook weer niet. We kunnen over het algemeen toch een redelijke inschatting maken van hoe iemand in een bepaalde situatie zal reageren. Net als in evolutie is er een balans tussen stabiliteit en variabiliteit.[1] Veel van onze keuzes zijn volledig door het verleden bepaald. Ik koop al jaren hagelslag van hetzelfde merk, omdat ik weet dat dat lekkere hagelslag is. Mijn hagelslag koopgedrag is stabiel en voorspelbaar. Wanneer ik echter vandaag naar de winkel zou gaan en zou zien dat mijn favoriete merk is uitverkocht, dan wordt mijn hagelslag koopgedrag onvoorspelbaar. Van alle andere merken hagelslag weet ik niet hoe ze smaken. Mijn opties wegen nu dus allemaal even zwaar. Ik zou er ook voor kunnen kiezen om morgen terug te komen om te kijken of mijn merk er dan wel weer is, maar dat betekent dat ik vandaag geen hagelslag heb. De keuze tussen nu een ander merk kopen, waar ik dan een maand van moet eten, of morgen terugkomen en vandaag pindakaas op mijn brood smeren is een afweging tussen mijn belangen op de korte en de lange termijn. Dit hypothetische hagelslag dilemma is een voorbeeld van variabel gedrag, van onvoorspelbaar gedrag. Net als in evolutie heeft dit variabele gedrag een groot voordeel; misschien vind ik de hagelslag die ik vandaag mee naar huis neem toevallig wel veel lekkerder dan mijn eigen merk.

Met dit idee van balans tussen stabiel en variabel gedrag kunnen we ons voordeel doen op het web. Veel websites, voornamelijk webshops, gebruiken zogenaamde recommender systems. Op basis van wat je in het verleden via deze webshop hebt besteld, of op basis van het product dat je aan het bekijken bent, krijg je aanbevelingen voor producten die je wellicht ook leuk vindt of nodig hebt. Deze aanbevelingen zijn deterministisch; ze worden volledig bepaald door wat mensen in het verleden via de webshop hebben besteld. Maar zou het niet spannend zijn als dat soort websites je eens in de zoveel tijd zouden verrassen met een aanbeveling die volledig uit de lucht is gegrepen? “Ik zie dat u op het punt staat om een cd van Jeroen van der Boom te bestellen, misschien  kunt u daarbij ook deze hamer gebruiken?”

[1] H. Walter, Neurophilosophy of Free Will, The MIT press, 2001